Najczęściej spotykane wady wymowy u dzieci to zaburzenia artykulacji określane mianem dyslalii.
Do dyslalii zaliczamy:
- sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż , ś, ź, ć, dź;
- rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski r;
- kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski k;
- gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski g;
- lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski l;
- betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski b;
- ubezdźwięcznienie – nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych.
Najczęściej występujące wady wymowy u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym
Wady wymowy kojarzą nam się najczęściej z tym, że dziecko nie potrafi wymawiać określonych głosek, przez co mowa staje się zniekształcona, czasem niezrozumiała. Wady wymowy, mogą wynikać również z nieprawidłowego ułożenia warg i języka podczas artykulacji.
Nauka prawidłowej wymowy jednym dzieciom przychodzi z łatwością, inne mają z tym duże problemy. Profilaktyka wad wymowy jest ściśle związana w umiejętnością prawidłowego ssania, odgryzania, żucia i przełykania. Wiąże się również z możliwościami poznawczymi dziecka. Dziecko w dużej mierze uczy się poprzez naśladowanie i poprzez pozytywne doświadczenia, bo skąd maluszek wie, że „ma – ma” to mama? Dlatego, że mama, po usłyszeniu z ust dziecka połączenia tych dwóch prostych sylab, okazuje dziecku swoje szczęście bijąc brawo, przytulając je, całując i okazując swój entuzjazm. Amerykańscy naukowcy zbadali, że roczne dziecko 26 razy musi doświadczyć takiego pozytywnego wzmocnienia, zanim zrozumie, że warto powtarzać „ma-ma” i co to oznacza. Wzmocnienie to pozytywne nagradzanie, pamiętajmy o tym. Warto z dziećmi dużo rozmawiać, rozwijać zdania, wyrazy, często opisywać co robimy. Warto z dziećmi również dużo czytać i spędzać z nimi czas. To głównie od rodziców i najbliższych zależy, czy dziecko będzie miało odpowiednie wzorce, także w rozwoju mowy.
Każde dziecko musi poczuć, że mówienie jest mu potrzebne i daje mu współmierne korzyści. Kolejne sylaby, dźwięki, pierwsze słowa wypowiadane przez dziecko są przez nas nagradzane i tak mowa nabiera znaczenia komunikacyjnego.
Jeśli dziecko nie zaczyna mówić lub jego mowa jest niezrozumiała (dziecko mówi po swojemu – swoim językiem) budzi to często nasz niepokój. Należy jednak pamiętać o tym, że głoski, tak jak inne umiejętności motoryczne, pojawiają się etapami, w określonej kolejności.
Kolejność pojawiania się głosek:
do końca 1 roku – /p, b, m, pi, bi, mi/
ok. 1 – 2 – /ś, ź, ć, dź oraz ń, j/
ok. 1,5 – 2,5 – /k, g, ch, ki, gi, chi/
ok. 2 – 2,5 – /f, w, fi, wi/
ok. 2,5 – 3,5 – /l/
ok. 3 – 4,5 -/s, z, c,dz/
ok. 4,5 – 6 – /r/
ok. 5 – 6(7) – /sz, ż, cz, dż/
Oczywiście są to ramy ogólne i odstępstwa od tej kolejności zdarzają się dość często, ale dzięki takiemu usystematyzowaniu głosek, możliwa jest ocena dziecka pod względem artykulacyjnym.
Przykłady:
Jeśli dziecko 4-letnie, nie wypowiada głoski /r/, a w zamian mówi /l/, to nie jest to jeszcze wada wymowy, natomiast jeśli wymawia zamiast /r/ głoskę zniekształconą, czyli np. /r/ tylnojęzykowe, tzw. „francuskie”, to jest to już wada wymowy. Jeśli zamienia głoskę /r/ na głoskę /j/ to też jest wada wymowy.
Jeśli trzylatek nie wypowiada głosek /sz,ż,cz,dż/ i zastępuje je głoskami /s,z,c,dz/ (mówi safa, zaba, scotka), to nie jest to wada wymowy, jeśli zaś wypowiada głoski /s,z,c,dz/ wpychając język między zęby, to jest to wada wymowy.
Najczęstsze wady wymowy:
SEPLENIENIE – nieprawidłowa artykulacja głosek /s,z,c,dz/, /ś,ź,ć,dź/, /sz,ż,cz,dż/, najczęstszym zaburzeniem w obrębie tych głosek jest seplenienie międzyzębowe, polegające na artykulacji głosek z wsuniętym między zęby językiem, może to dotyczyć również głosek /t,d,n/.
ROTACYZM – nieprawidłowa artykulacja głoski /r/, zamienianie jej na głoskę /l/ lub /j/, lub pomijanie głoski /r/ w wymowie. Najczęstszym zaburzeniem w realizacji głoski /r/ jest wymawianie tylnojęzykowe, tzw. „francuskie r” oraz jednouderzeniowe – bez wibracji języka.
KAPPACYZM I GAMMACYZM – nieprawidłowa realizacja głosek /k,g/, zamienianych najczęściej na /t,d/.
LAMBDACYZM – nieprawidłowa artykulacja głoski /l/, najczęściej zamieniana na /j/, lub pomijana w wymowie;
DYSLALIA WIELORAKA – zaburzenie polegające na występowaniu jednocześnie kilku wad wymowy. W takiej sytuacji mowa dziecka jest bełkotliwa, niezrozumiała dla otoczenia, gdyż ilość zaburzanych głosek jest tak duża, że wyrazy nie przypominają swojego prawidłowego brzmienia.
JĄKANIE – jest to niepłynność mowy, która pojawia się wraz z rozwojem mowy dziecka (dziecko jąka się odkąd zaczęło mówić), albo w trakcie rozwoju mowy(mówiło prawidłowo i zaczęło się jąkać). Zdarza się, że dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna się zacinać, jąkać i nagle to zaburzenie mija samoistnie bez żadnej interwencji. W takim przypadku mówimy o „rozwojowej niepłynności mówienia” lub o „jąkaniu fizjologicznym”. Wynika ono z tego, że dochodzi do nagłego skoku w tempie rozwoju mowy, dziecko chce dużo powiedzieć, a możliwości poznawcze i artykulacyjne mu na to nie pozwalają. Najczęściej takie zaburzenie mija po ok. pół roku. Jeśli proces ten przedłuża się i dziecko ma coraz większe trudności z płynnym mówieniem, mówimy wówczas o jąkaniu wczesnodziecięcym, które wymaga terapii.
RYNOLALIA – inaczej nosowanie, polega na tym, że wymowa ma pogłos nosowy. Dziecko wymawia głoski prawidłowo, a mimo to mowa nie jest w pełni zrozumiała, gdyż mowa nie jest kierowana z ust, tylko przez nos. Najczęstsze przyczyny rynolalii to: przerośnięty trzeci migdał, polipy w nosie, rozszczep podniebienia w tym również rozszczep podśluzówkowy, krzywa przegroda nosowa, częste, nawracające infekcje górnych dróg oddechowych.
NAJCZĘSTSZE PRZYCZYNY POWSTAWANIA WAD WYMOWY
- Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
- nieprawidłowa budowa języka: krótkie lub przyrośnięte wędzidełko;
- nieprawidłowa budowa podniebienia: rozszczepy;
- nieprawidłowy zgryz: przodozgryz, tyłozgryz, zgryz otwarty;
- przerost trzeciego migdałka;
- polipy;
- skrzywienie przegrody nosowej.
- Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka, warg;
- zakłócona praca więzadeł głosowych;
- nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;
- brak pionizacji języka.
- Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
- zaburzenia analizy i syntezy głoskowej;
- upośledzenie słuchu;
- zaburzenia słuchu fonematycznego.
- Niesprzyjające czynniki społeczne:
- nieprawidłowe wzorce wymowy;
- nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców;
- brak stymulacji rozwoju mowy.
- Opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.
- Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego.
CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE POWSTAWANIU ZABURZEŃ MOWY
- Coraz więcej dzieci rodzi się z zagrożonych ciąż, w wyniku wczesnych porodów, przez co dzieci są słabsze, o wrażliwszym układzie nerwowym;
- Zwiększa się liczba dzieci, młodzieży i dorosłych z alergią, podatnych na częste przeziębienia, chodzących z „wiecznych katarem”, z otwartą buzią i przez to oddychających nieprawidłowo: przez usta, a nie przez nos;
- Wzrasta liczba dzieci z wadami zgryzu;
- W dobie gwałtownego rozwoju techniki, komputeryzacji, motoryzacji itp. mamy do czynienia z ciągłym pośpiechem, z brakiem czasu na rozmowy, na czytanie bajek, na aktywność w mówieniu itp.;
- Szybkie tempo mówienia, modne „skróty” w porozumiewaniu się – zwłaszcza wśród młodzieży;
- Wszechogarniający nas hałas: głośna muzyka, reklamy w telewizji itp.;
- Wzrost liczby dzieci z niewielkim niedosłuchem, który powoduje trudności w porozumiewaniu się (mowa niewyraźna, bełkotliwa);
- Nasze jedzenie jest pełne sztucznych substancji, hormonów itp.;
Brak większej aktywności ruchowej, a przecież ruch wspomaga i usprawnia mowę
JAK NAUCZYCIEL MOŻE POMÓC DZIECKU
Z ZABURZENIAMI MOWY?
- Zaburzenia mowy nie mogą być powodem obniżania ocen;
- Odpowiedzi ustne oceniać za treść, nie za formę;
- Nie wystawiać ocen negatywnych za błędy wynikające z zaburzeń mowy występujące w pracach pisemnych;
- Odpytywać z ławki, nie przy tablicy;
- Nie ponaglać przy odpowiedziach;
- Nie pytać jako pierwszych w klasie;
- Dostrzegać wyniki jego pracy i nagradzać za nie;
- Znając problemy dziecka o zaburzonej mowie, czuwać nad atmosferą w klasie, by nie dopuścić do sytuacji upokarzających je;
- Dołożyć starań, by wesprzeć wysiłki dziecka i logopedy.
JAK POSTĘPOWAĆ, ABY ROZWÓJ MOWY PRZEBIEGAŁ PRAWIDŁOWO?
Najważniejsze zalecenia dotyczące profilaktyki:
- Wypowiedzi osób najbliższych powinny być poprawne. Do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie.
- Należy unikać spieszczeń i zdrobnień, ponieważ często są one trudniejsze do wypowiedzenia, np. dom – domeczek;
- Dziecko od najmłodszych lat powinno jeść (samodzielnie gryźć) jak najwięcej twardych pokarmów (np. jabłko,marchewka), ponieważ czynność ta usprawnia mięśnie aparatu artykulacyjnego, które odpowiednio stymulowane sprzyjają prawidłowemu rozwojowi mowy.
- W okresie kształtowania się mowy dziecko nie powinno kontaktować się z osobami, które mają wady wymowy, ponieważ wadliwa wymowa otoczenia wywołuje i utrwala wadliwą mowę dziecka.
- Dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia. W przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch. Dlatego też powinno się co jakiś czas kontrolować stan słuchu dziecka, ponieważ im wcześniej wykryje się niedosłuch i zaopatrzy dziecko w aparaty słuchowe, tym szybciej nauczy się ono mowy. Dziecko głuche nie nauczy się mowy, bo najpierw słyszymy, a dopiero później mówimy.
- Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy.
- Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać, by kilkakrotnie powtarzało dane słowo, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia.
- Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, wspólne czytanie i rozmawianie na ich temat.
- Nie należy zaniedbywać chorób uszu, ponieważ mogą one powodować niedosłuch, jeśli nie są leczone.
- Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (m.in. rozszczepy warg, wady zgryzu), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy.
- Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie kształtowania się mowy, ponieważ często prowadzi to do jej zaburzeń.
- Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko mające zazwyczaj jeszcze zbyt mało sprawne narządy artykulacyjne, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do artykulacji zbyt trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo. W ten sposób tworzymy u dziecka błędne nawyki artykulacyjne, trudne do usunięcia.
Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno daną głoskę wymawiać, a nie robi tego, należy zasięgnąć porady logopedy.
